Το αίνιγμα, είναι καρπός της λαϊκής δημιουργίας και στοιχείο της φιλοσοφίας του λαού μας.
Αίνιγμα είναι η αναφορά των ιδιοτήτων και των γνωρισμάτων ενός αντικείμενου, χωρίς να αναφέρεται το ίδιο το αντικείμενο. Συχνά αποτελεί προβλήμα προς επίλυση, εκφρασμένο σε μεταφορική ή αλληγορική γλώσσα, επιζητώντας την επινοητικότητά μας και προσεχτικά βήματα. Συνήθως αποτελείται από μια αλληλουχία δηλώσεων ή από ερωτήματα με διπλό ή κρυμμένο νόημα. [23] Η περιγραφή του είναι τέτοια, ώστε οδηγεί τον ακροατή ή τον αναγνώστη στην ανακάλυψη του αντικείμενου. Έτσι αίνιγμα μπορεί να είναι [22]:
[4] Το αίνιγμα αποτελεί ανώτερη πνευματική άσκηση. Απαιτεί παρατηρητικότητα, εφευρετικότητα, φαντασία και άσκηση του νου τόσο από εκείνον που το προτείνει όσο και από αυτόν που το λύνει. Γι’ αυτό και παρουσιάζεται σε εξελιγμένες πολιτιστικά εποχές και τάξεις. Στην αρχαία Ελλάδα το γνωρίζουν και το χρησιμοποιούν μεγάλοι ποιητές (Πίνδαρος, Αισχύλος κ.ά.), οι Πυθαγόρειοι και άλλοι σοφοί (αινιγματικά αποφθέγματα) καθώς και τα ιερατεία των θρησκειών (π.χ. οι ιερείς των Δελφών με τους «λοξούς χρησμούς της Πυθίας»), ενώ στα βυζαντινά χρόνια απαντά και με θεολογική ερμηνεία, όπως η παροιμία και άλλα είδη του λόγου (π.χ. Τίς δις απέθανε και άπαξ εγεννήθη; - Ο Λάζαρος). Τα αινίγματα χαρακτηρίζονται από λιτότητα, ρυθμό, και συντομία. Παρατίθενται κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα:
Αίνιγμα είναι η αναφορά των ιδιοτήτων και των γνωρισμάτων ενός αντικείμενου, χωρίς να αναφέρεται το ίδιο το αντικείμενο. Συχνά αποτελεί προβλήμα προς επίλυση, εκφρασμένο σε μεταφορική ή αλληγορική γλώσσα, επιζητώντας την επινοητικότητά μας και προσεχτικά βήματα. Συνήθως αποτελείται από μια αλληλουχία δηλώσεων ή από ερωτήματα με διπλό ή κρυμμένο νόημα. [23] Η περιγραφή του είναι τέτοια, ώστε οδηγεί τον ακροατή ή τον αναγνώστη στην ανακάλυψη του αντικείμενου. Έτσι αίνιγμα μπορεί να είναι [22]:
- κάθε ερώτηση που διατυπώνεται συνήθως σε έμμετρο λόγο, μεταφορικά ή με παρομοιώσεις, με στόχο να διασκεδάσει και να ασκήσει τη σκέψη
και τη φαντασία κατά την αποκρυπτογράφηση του κρυμμένου νοήματος.
Συνήθως καταλήγει στο ερώτημα "τι είναι;" Π.χ."Ψηλός-ψηλός καλόγερος, μα κόκαλα δεν έχει. Τι είναι....;" Η απάντηση του αινίγματος είναι ο "καπνός"
- (μεταφορικά) καθετί που είναι δύσκολο να ερμηνευτεί ή που παραμένει μυστήριο, κάτι αβέβαιο ως προς την ερμηνεία του, ένα αναπάντητο ερώτημα, κάτι το ανεξήγητο, το διφορούμενο, το παράδοξο, το ανεξιχνίαστο. Π.χ. το αίνιγμα του Stonehedge.
[4] Το αίνιγμα αποτελεί ανώτερη πνευματική άσκηση. Απαιτεί παρατηρητικότητα, εφευρετικότητα, φαντασία και άσκηση του νου τόσο από εκείνον που το προτείνει όσο και από αυτόν που το λύνει. Γι’ αυτό και παρουσιάζεται σε εξελιγμένες πολιτιστικά εποχές και τάξεις. Στην αρχαία Ελλάδα το γνωρίζουν και το χρησιμοποιούν μεγάλοι ποιητές (Πίνδαρος, Αισχύλος κ.ά.), οι Πυθαγόρειοι και άλλοι σοφοί (αινιγματικά αποφθέγματα) καθώς και τα ιερατεία των θρησκειών (π.χ. οι ιερείς των Δελφών με τους «λοξούς χρησμούς της Πυθίας»), ενώ στα βυζαντινά χρόνια απαντά και με θεολογική ερμηνεία, όπως η παροιμία και άλλα είδη του λόγου (π.χ. Τίς δις απέθανε και άπαξ εγεννήθη; - Ο Λάζαρος). Τα αινίγματα χαρακτηρίζονται από λιτότητα, ρυθμό, και συντομία. Παρατίθενται κάποια χαρακτηριστικά παραδείγματα:
«Φιλντισένιο περιβόλι, κελαηδεί γλυκά αηδόνι»
(η γλώσσα)
«κούφιο κορμί, δράκου φωνή»
(η καμπάνα)
«Νερό και χώμα και φωτιά
είναι τα φκιαστικά μου.
Kι όλος ο κόσμος, όταν ζω,
χαίρουνται τη δροσιά μου.
Kι όταν πεθάνω, όλοι τους
σκορπούν τα κόκκαλά μου»
(η στάμνα).
(η γλώσσα)
«κούφιο κορμί, δράκου φωνή»
(η καμπάνα)
«Νερό και χώμα και φωτιά
είναι τα φκιαστικά μου.
Kι όλος ο κόσμος, όταν ζω,
χαίρουνται τη δροσιά μου.
Kι όταν πεθάνω, όλοι τους
σκορπούν τα κόκκαλά μου»
(η στάμνα).
[4] Τα συστατικά στοιχεία του είδους αυτού του λόγου, όπως προκύπτει και από τα παραπάνω παραδείγματα είναι δύο:
• το θέμα, δηλαδή ο στόχος της αλληγορίας, που είναι και η λύση της και
• τα σύμβολα, δηλαδή τα στοιχεία της αλληγορίας (αντικείμενα και εικόνες) που χρησιμοποιούνται για να συντεθεί το παραπλανητικό κείμενο.
Και τα δύο αυτά στοιχεία αντλούνται από τον αισθητό και τοn νοητό κόσμο, δηλαδή από την ίδια την
υπάρχουσα εμπειρία και τη ζωή.
• το θέμα, δηλαδή ο στόχος της αλληγορίας, που είναι και η λύση της και
• τα σύμβολα, δηλαδή τα στοιχεία της αλληγορίας (αντικείμενα και εικόνες) που χρησιμοποιούνται για να συντεθεί το παραπλανητικό κείμενο.
Και τα δύο αυτά στοιχεία αντλούνται από τον αισθητό και τοn νοητό κόσμο, δηλαδή από την ίδια την
υπάρχουσα εμπειρία και τη ζωή.
Θεματολογία
[28] Η θεματολογία πολλών αινιγμάτων πηγάζει από την παρατήρηση του περιβάλλοντος – κοινωνικού και φυσικού – και συμπεριλαμβάνει φυσικά φαινόμενα, τα ουράνια σώματα, γεωγραφικά χαρακτηριστικά, ζώα και φυτά. Επίσης το ανθρώπινο σώμα και καθημερινές δραστηριότητες. Συχνά ένα αίνιγμα (κυρίως στο δυτικό κόσμο) ολοκληρώνεται με το ερώτημα «τι είναι;» και τη φράση «μάντεψε!». Ενώ η φράση που δίνει τη λύση είναι «να το πάρει το ποτάμι;».
[28] Συνήθως τα αινίγματα παρουσιάζουν αντικείμενα με τη μορφή ζώου ή τείνουν να προσωποποιούν αντικείμενα. Εκφράζονται μέσα από αντιθέσεις και αντιφάσεις. Για παράδειγμα «τη μέρα έτσι, τη νύχτα αλλιώς», «παρόλο που…». Υπάρχουν και αινίγματα που στηρίζονται στην αριθμητική και ενώ φαίνονται απλά, πέρα από τη λύση υποβόσκει συχνά η έμμεση κριτική μιας κοινωνικής κατάστασης (παλαιότερα της ιεραρχίας ή/και του κλήρου). Θέματα των αινιγμάτων είναι τα παρακάτω [4]:
[4] Κοντά στα αινίγματα είναι και τα λογοπαίγνια (π.χ. αλεύρι. Ο τάδε σε γυρεύει. - Δεν ξέρω. Να ξεραθής) και τα καθαρογλωσσήματα ή γλωσσοδέτες (π.χ. Ανέβηκα στην ζερδελιά, την μπερδελιά και την ζερδελομπερδελοκουκκιά, να κόψω ζέρδελα, μπέρδελα και ζερδελομπερδελόκουκκα). Τα λαϊκά προβλήματα αποτελούσαν επίσης παιχνίδια πνευματικής και γλωσσικής άσκησης στην παραδοσιακή κοινωνία.
[28] Η θεματολογία πολλών αινιγμάτων πηγάζει από την παρατήρηση του περιβάλλοντος – κοινωνικού και φυσικού – και συμπεριλαμβάνει φυσικά φαινόμενα, τα ουράνια σώματα, γεωγραφικά χαρακτηριστικά, ζώα και φυτά. Επίσης το ανθρώπινο σώμα και καθημερινές δραστηριότητες. Συχνά ένα αίνιγμα (κυρίως στο δυτικό κόσμο) ολοκληρώνεται με το ερώτημα «τι είναι;» και τη φράση «μάντεψε!». Ενώ η φράση που δίνει τη λύση είναι «να το πάρει το ποτάμι;».
[28] Συνήθως τα αινίγματα παρουσιάζουν αντικείμενα με τη μορφή ζώου ή τείνουν να προσωποποιούν αντικείμενα. Εκφράζονται μέσα από αντιθέσεις και αντιφάσεις. Για παράδειγμα «τη μέρα έτσι, τη νύχτα αλλιώς», «παρόλο που…». Υπάρχουν και αινίγματα που στηρίζονται στην αριθμητική και ενώ φαίνονται απλά, πέρα από τη λύση υποβόσκει συχνά η έμμεση κριτική μιας κοινωνικής κατάστασης (παλαιότερα της ιεραρχίας ή/και του κλήρου). Θέματα των αινιγμάτων είναι τα παρακάτω [4]:
- Ο άνθρωπος και τα μέλη του σώματός του: η κεφαλή, η γλώσσα, τα μάτια, το κρανίο μετά του εγκεφάλου κ.ά.
- Τα διάφορα αντικείμενα της κατοικίας και οι τροφές π.χ. η σκάφη, το σταμνί, το λαγήνι, ο σοφράς, ο μύλος, ο λύχνος, ο λεπίδα, το τηγάνι, ο ασκός, ο αργαλειός, το χειρόκτενα, η ανέμη, το αβγό κ.λπ.
- Ο γεωργικός και κτηνοτροφικός βίος π.χ. το ζευγάρι του γεωργού, ο ζυγός, το άροτρο κ.λπ.
- Ο φυσικός κόσμος π.χ. ο ουρανός, ο ήλιος, τα άστρα, τα νέφη, η θάλασσα, το ποτάμι, το βουνό, η δρόμος κ.λπ.
- Ο ζωικός κόσμος π.χ. το βόδι, η αίγα, το αρνί, ο ημίονος, το χελιδόνι κ.ά.
- Ο φυτικός κόσμος π.χ. η κράμβη, το ραπάνι, η κιτριά, το πουρνάρι, το κρεμμύδι, το σκόρδο, το κάστανο, το ρόδι, το καρπούζι κ.ά.
[4] Κοντά στα αινίγματα είναι και τα λογοπαίγνια (π.χ. αλεύρι. Ο τάδε σε γυρεύει. - Δεν ξέρω. Να ξεραθής) και τα καθαρογλωσσήματα ή γλωσσοδέτες (π.χ. Ανέβηκα στην ζερδελιά, την μπερδελιά και την ζερδελομπερδελοκουκκιά, να κόψω ζέρδελα, μπέρδελα και ζερδελομπερδελόκουκκα). Τα λαϊκά προβλήματα αποτελούσαν επίσης παιχνίδια πνευματικής και γλωσσικής άσκησης στην παραδοσιακή κοινωνία.